CHÚNG TA THEO ĐUỔI ĐIỀU GÌ?

Người ta thường nói về tầm quan trọng của việc tìm ra câu trả lời, nhưng mình nhận ra rằng, sức mạnh thực sự nằm ở việc đặt ra đúng câu hỏi. 'Wander & Wonder' là series về chính hành trình đó: từ những ngày tháng 'wander' mông lung trong những ngã rẽ, những quyết định của sự nghiệp, cho đến khoảnh khắc 'wonder' - khoảnh khắc mình dám hỏi và bắt đầu đi tìm lời giải cho những trăn trở của riêng mình. Chào bạn đến với post #8 trong series bài viết "Wander & Wonder" & cùng mình suy nghĩ về câu hỏi "Chúng ta theo đuổi điều gì?"

Wander & Wonder #8

Hãy cùng nhau bắt đầu bài viết hôm nay với 1 video nhé

Happiness by Steve Cutts

Xem xong video này cảm giác của bạn như thế nào?

Với mình, lần đầu sẽ là 1 cảm giác ghê rợn, hoài nghi, sợ hãi, nhỏ bé, nhưng những lần sau sẽ là một sự trống rỗng đến lặng im.

Những năm đầu chập chững vào nghề, mình đã bị mê hoặc bởi vẻ ngoài hào nhoáng của marketing. Mình yêu những ý tưởng thông minh, những câu chữ chắt lọc, những hình ảnh lay động lòng người. Lúc đó, mình chưa có nhiều suy tư sâu về cuộc sống, chỉ đơn giản là say sưa với niềm vui sáng tạo.

Cho đến một đêm cuối năm 2018. Mình trở về nhà lúc 11 giờ khuya, sau một ngày dài kiệt sức vì làm nhiều việc & nhiều công việc. Căn phòng trống rỗng vì ba & Gấu đã đi ngủ. Mình ngồi lặng đi và tự hỏi: "Mình đang làm tất cả những điều này vì cái gì, khi mình đang đánh mất những khoảnh khắc quan trọng nhất của cuộc đời?". Câu hỏi đó cứ xoáy sâu. Và chính trong dòng suy tư đó, mình đã gõ tìm câu hỏi "Hạnh phúc là gì?" và vô tình mở xem "Happiness". Thước phim câm ngắn này như một tấm gương lạnh lùng, một câu trả lời không lời cho câu hỏi của mình. Nó phơi bày tất cả. Và nó sẽ được mình xem đi xem lại 1 vài lần từ đó đến nay những khi mình 1 mình & nghĩ về nhiều thứ.

Mê cung của sự lựa chọn

Cũng thời gian đó, mình nhìn lại và bắt đầu hoài nghi về chính công việc của mình, có lẽ đó là thời gian mình tìm đến coaching. "Chúng ta có thực sự tự do quyết định, hay những lựa chọn của chúng ta đã bị định hình bởi môi trường, giáo dục và văn hóa?" Video "Happiness" dường như trả lời câu hỏi đó một cách tàn nhẫn. Những con chuột trong phim nghĩ rằng chúng đang tự do lựa chọn mua một món đồ, uống một chai bia. Nhưng tất cả lựa chọn của chúng đều nằm trong một mê cung đã được dựng sẵn.

Và mình nhận ra, marketing chính là một trong những kiến trúc sư bậc thầy của mê cung đó. Chúng ta không ép buộc ai mua hàng. Thay vào đó, chúng ta khéo léo tạo ra một thực đơn giới hạn những lựa chọn, khiến người tiêu dùng cảm thấy mình đầy quyền lực khi chọn "món A" thay vì "món B", mà không nhận ra rằng toàn bộ thực đơn đó được thiết kế để phục vụ cho một mục đích duy nhất. Chúng ta trao cho họ ảo ảnh về sự lựa chọn.

Mình nghĩ về những món đồ ăn nhanh, những ly nước nhiều đường, hay 1 chai dầu gội, sữa tắm đến phải mấy chục năm mới công bố chất này chất kia, những chiếc vé máy bay giá rẻ về tiền nhưng lại tốn thời gian, sức lực & cảm xúc khi trải nghiệm tệ, về những khoản vay tiêu dùng vượt khả năng trả nợ của người vay, về một chiếc xe điện tân tiến mà không phải ai cũng cần, về những nền tảng videos mà người thành công là người đánh cắp được nhiều thời gian của người khác nhất, về những bộ quần áo, trang sức, phụ kiện đánh lừa giá trị thật của 1 người với chính họ, về sự có mặt của đường mà dạo này mình hay nghe, thậm chí đến những thứ trừu tượng hơn như giáo dục, tôn giáo hay chính trị... Tất cả đều có dáng dấp của marketing tham gia vào và đều là những "lựa chọn" được đóng gói tinh vi, khiến ta tin rằng chúng ta có quyền tự do lựa chọn, đang kiểm soát cuộc đời mình, trong khi thực chất chỉ đang đi theo những lối đi đã được vạch sẵn của những người khác cũng đang chạy trong những mê cung của chính họ.

Guồng quay của khoái lạc

Có một khái niệm gọi là "Guồng quay khoái lạc" - Hedonic Treadmill, con người có xu hướng nhanh chóng quay trở lại mức độ hạnh phúc tương đối ổn định sau các sự kiện tích cực hoặc tiêu cực lớn. Nói đơn giản hơn, niềm vui đến từ việc mua một món đồ mới sẽ phai nhạt rất nhanh, và để có lại cảm giác đó, ta phải mua một món đồ khác, và cứ thế tiếp diễn.

Đó chính xác là những gì con chuột trong video trải qua. Một cú hích tạm thời, một khoái cảm ngắn ngủi, và rồi lại là một sự trống rỗng, một nhu cầu phải lấp đầy tiếp theo.

Mình nhìn cái cách ngành của chúng ta bán 1 cái bánh donut, 1 miếng gà rán giòn tan, 1 ly nước ngọt, trà sữa, cà phê l và nhận ra chúng ta không chỉ bán đồ ăn thức uống. Chúng ta đang bán một liều dopamine chớp nhoáng cho những tâm trí đang đói khát một điều gì đó mà họ không muốn bỏ thời gian đào sâu tìm kiếm. Mình nghĩ về những nền tảng video giải trí, một guồng quay vô tận của sự xao lãng, một nơi trú ẩn an toàn để người ta không phải đối mặt với chính mình. Marketing, trong trường hợp này, trở thành người vận hành cho guồng quay, đảm bảo rằng cơn nghiện những giải pháp tạm thời sẽ không bao giờ kết thúc.

Những câu hỏi đó tạm lắng xuống, rồi lại quay lại giày vò mình vào một chiều cuối năm 2024 ở Hà Nội. Lúc này, công việc có, tiền có. Nhưng mình đứng giữa thủ đô, và cảm thấy trống rỗng hơn bao giờ hết. Mình đang làm gì đây? Một cảm giác trăn trở như cái đêm 2018 quay lại và nó mang theo nhiều câu hỏi khác dồn dập hơn.

Mình nhận ra một điều sâu sắc trong khoảnh khắc. Chạy nhanh hay chậm, ở level cao hay thấp, có nhiều hay ít, thì có khác biệt gì đâu? Rồi thì con chuột nào cũng chạy đến kiệt sức, chạy đến chết trong chính cái guồng quay mà nó đã dành cả đời để leo lên. Sự khác biệt về tốc độ hay vật chất chỉ là một ảo ảnh khác bên trong mê cung, để những con chuột cảm thấy cuộc đua của mình có ý nghĩa hơn những con chuột khác.

Khi nhận ra sự vô nghĩa của mê cung vật chất, theo lẽ thường, người ta sẽ tìm đến một lối thoát ở phía đối lập: con đường của tâm linh, của sự tối giản. Nhưng rồi mình lại tự hỏi: Liệu những người tu hành có thật sự thoát khỏi mê cung này? Hay họ chỉ đang đổi một mê cung này lấy một mê cung khác – một mê cung của những giáo điều, của những quy tắc khổ hạnh, cũng là một ảo ảnh tinh vi do con người tạo ra, nơi họ đánh đổi sự tự do trong tâm trí để có được một "bình yên" được định nghĩa sẵn? Thiền định để nắm giữ dòng suy nghĩ, để có 1 góc không yên ắng ẩn mình vào, nhưng sau khoảnh khắc đó thì sao, bạn sẽ phải trở lại vào đường chạy với nhiều sự ồn ào.

Và thế là mọi định nghĩa bắt đầu sụp đổ.

Hạnh phúc là gì? Tự do là gì?

Có người nói hạnh phúc là biết đủ, là muốn những gì mình đang có. Nhưng một câu hỏi khác lại nảy sinh trong mình: nếu mình không ham muốn gì và cũng không có gì, đó là bình yên tuyệt đối hay là sự đau khổ tận cùng?

Từ nhà sư trong thiền viện đến doanh nhân trên đỉnh cao danh vọng, ai cũng cố gắng đưa ra cho chúng ta một định nghĩa về tự do. Vậy đâu là tự do thật sự? Hay nó chỉ là một sản phẩm được đóng gói theo nhiều cách khác nhau, một lời hứa hẹn khác để dẫn dụ ta vào một mê cung mới? Liệu con người có tự do?

Và nếu thật sự không có tự do tuyệt đối tồn tại, nếu tất cả chúng ta đều đang sống trong một lớp vỏ nào đó – vỏ của vật chất, vỏ của tín ngưỡng, vỏ của văn hóa – vậy thì có khác biệt gì giữa chúng không?

Mình đã điên cuồng tìm một lối thoát. Và câu trả lời mình tìm thấy là một sự im lặng đáng sợ. Có lẽ là không. Chắc sẽ không có ai thoát ra được. Chừng nào con người còn sống trong một cơ thể với vô vàn nhu cầu, với một bộ não có khả năng tư duy không ngừng nghỉ, chúng ta sẽ còn phải đấu tranh và khổ sở.

Có lẽ chúng ta chỉ dừng chạy khi thân xác này dừng lại, tâm trí này dừng lại. Cái chết lúc đó là một sự giải thoát chúng ta khỏi mê cung này. Giàu nghèo, sang hèn, khỏe mạnh hay ốm đau rồi thì con chuột nào cũng chỉ có hạn định giờ chạy của nó.

Vậy nếu điểm kết của mọi con chuột đều như nhau, nếu không có lối thoát nào cả...

Thì có lẽ, điều duy nhất còn lại có ý nghĩa có chăng là cách mình chạy.

Và "cách chạy" đó được định hình bởi hai câu hỏi mà từ nay mình sẽ phải tự vấn mỗi ngày.

• Một là: "Mình chạy trong mê cung này VÌ ĐIỀU GÌ?". Câu hỏi này để tìm ra một 'lý do' trong trẻo, một nguồn năng lượng thật sự để bước tiếp, thay vì bị đẩy đi bởi quán tính.

• Hai là, và có lẽ còn quan trọng hơn: "Ở cuối mê cung này, mình cần mình LÀ AI?". Câu hỏi này không phải về đích đến, mà về 'bản thể'. Về con người mà mình muốn trở thành sau tất cả những va đập này, bất kể vạch đích có thật hay không.

Mình không thể thoát khỏi cuộc đua. Nhưng mình có thể chọn chạy theo một cách khác.

Có lẽ, không có câu trả lời cuối cùng. Có lẽ, hành động của tự do duy nhất không phải là tìm cách thoát ra, mà là dũng cảm nhìn thẳng vào những song sắt của chính cái lồng mình đang ở. Chạy, nhưng biết mình đang chạy. Đau khổ, nhưng biết mình đang đau khổ. Tiêu thụ, nhưng biết mình đang tiêu thụ.

Mình không thể thoát khỏi cuộc đua. Nhưng mình có thể chọn chạy theo một cách khác.

Có lẽ, không có câu trả lời cuối cùng. Có lẽ, hành động của tự do duy nhất không phải là tìm cách thoát ra, mà là dũng cảm nhìn thẳng vào những song sắt của chính cái lồng mình đang ở. 

Chạy, nhưng biết mình đang chạy. Đau khổ, nhưng biết mình đang đau khổ. Tiêu thụ, nhưng biết mình đang tiêu thụ.

Và trong sự tỉnh thức trần trụi về cuộc đấu tranh không hồi kết đó, có lẽ, đó là tất cả sự tự do và hạnh phúc mà một con người có thể chạm tới, ở sâu thẳm trong tư duy.

Còn hiện thực, chúng ta vẫn phải luôn chạy. Như mình, khoảnh khắc viết những dòng này là khoảnh khắc hiếm hoi mình tỉnh thức, còn lại mình sẽ vẫn phải chạy, chạy vì mình không chỉ có tấm thân mình, bộ não của mình, mình còn là 1 bà mẹ, có 1 tấm thân & bộ não khác cũng đang song hành.

Và nếu mình sẽ vẫn phải đi trên con đường marketing thì có lẽ sẽ cần nhiều tỉnh thức hơn, một marketing được coaching led. Như một ngọn đuốc nhỏ, không phải để tìm đường thoát, mà để soi tỏ chính con đường mình đang chạy. Để tự nhắc mình và có lẽ, để gợi ý cho một vài con chuột khác đang chạy bên cạnh rằng: "Này, bạn có thấy cái guồng quay dưới chân chúng ta không?".

Và bạn có tin không, khi kết thúc bài viết này, trong khoảnh khắc mình thấy mình có chút le lói hạnh phúc hơn, để rồi sẽ xếp những suy nghĩ này vào 1 góc nào đó cho những ngày chạy dài nhưng cố gắng giữ mình trong tỉnh thức.

Jasmine Nguyen